Për shqiptarin e mësuar me një traditë të socializimit vetëm në nivel fisnor dhe lokal, atë të familjes, fisit, bajrakut, fshatit apo krahinës, ka qenë e vështirë që ta shohë veten si pjesë e një bashkësie më të gjerë, që është shoqëria si bashkësi e njerëzve brenda një shteti, të cilët kanë kauza të përbashkëta dhe prej të cilave nuk përfiton drejtpërdrejt familja ose fisi i tyre. Shqiptari, si në Veri ashtu dhe në Jug, ishte mësuar historikisht që edhe kur ndërmerrte veprime të përbashkëta me njerëz të fiseve të tjerë, të bajraqeve të tjerë, apo të krahinës së tij, jashtë fshatit apo lagjes së qytetit, me njerëz të krahinave të tjera, ta bënte këtë për të shmangur një të keqe që prekte drejtpërdrejt familjen, fisin, fshatin, mëhallën, atë vetë si pjesëtar të tyre. Këto kauza kishin të bënin me rastet kur Perandoria Osmane thërriste djemtë ushtarë, kur ndonjë pasha kërkonte ndonjë haraç, apo kur me Tanzimatin nisi t’ju kërkohet shqiptarëve që të paguajnë taksa. Që të bashkoheshin masivisht për ndonjë qëllim tjetër përveçse për të kundërshtuar ndonjë gjë që e shikonin si të keqe, pra që të bashkoheshin për të ndërtuar bashkërisht diçka, qoftë kjo lëvizje politike apo shoqërore, kjo shqiptarëve nuk iu shkonte në mendje, përveç një grupi shumë të vogël të tyre. Shoqëria, përtej familjes dhe fisit ishte një gjë e mjegullt, të cilën nuk e kuptonin aspak. E kishin vetëdijen e të qënit shqiptarë, por jo vetëdijen shoqërore. Fan Noli, në fjalimin e tij të famshëm, të mbajtur në parlamentin shqiptar në 1923, ku flet për të pesë anarkitë që mbretërojnë në Shqipëri, si anarkinë e dytë për nga rëndësia, sheh anarkinë sociale:
E dyta. Anarkia sociale: Këtu s’ka as klasë (të lartë) bejlerësh, as klasë bujqish, as klasë burzhuazie. Këtu bujku është më bej se beu dhe beu më bujk se bujku. Kemi një shembull të bukur për partinë popullore e cila mbahet sot në fuqi prej bejlerëve nga oxhakët më të vjetër, kurse anëtarët e saj lëvdohen se kanë shpëtuar prej bejlerëve.
Noli nuk e shpjegon se përse ndodhte kështu në shoqërinë shqiptare. Në fund të fundit Noli nuk ishte sociolog; ai ishte një intelektual me dije të shumanshme, me një sy të mprehtë për të zbuluar problematikën e shoqërisë shqiptare dhe me një oratori të lindur për ta shprehur atë. Por, nga këndvështrimi sociologjik, kjo anarki sociale për të cilën flet ai, ndodhte për shkak se shqiptarit nuk i ishin kultivuar konceptet shoqërore përtej një niveli të ngushtë fisnor dhe lokal. Për shqiptarin, qendra e jetës sociale kishte qenë tradicionalisht familja e madhe patriarkale, jo vetëm në Veri, por edhe në Jug. Themeluesi i shtetit shqiptar Ismail Qemali, i cili ishte me origjinë nga Jugu i vendit, nga Vlora ka thënë në kujtimet e tij:
Lidhjet familjare janë shumë të forta ndërmjet shqiptarëve. Kreu i familjes është Zoti i shtëpisë, por jo despot i saj. Atij i përket drejtimi i punëve të komunitetit, zbatimi i vendimeve të marra nga Këshilli. Djemtë dhe nipat edhe pas martese, vazhdojnë të jetojnë së bashku, në një grup. Ka familje, anëtarët e së cilës banojnë nën një çati, ose në të njëjtin vend të rrethuar me gardh që arrijnë në gjashtëdhjetë ose tetëdhjetë persona. Çdo krahinë përbën një shtrirje territori brenda së cilës , fshatrat e ndryshëm konsiderohen si të përbërë nga pjesëtarë të së njëjtës familje. Por fjala “familje” në Shqipëri ka kuptim më të gjerë se në vende të tjera. Fjala fis nënkupton një grup familjesh, që rrjedhin nga një trung i përbashkët, ndërsa fjala farë nënkupton një farefisni më të ngushtë që ekziston ndërmjet anëtarëve të një ose disa familjeve, e këto lidhje familjare janë kaq të respektuara, sa që banorët e një fshati qoftë myslimanë ose të krishterë, nuk martohen kurrë ndërmjet tyre. Mbajtja e autoritetit lokal i përket si e drejtë anëtarit më të moshuar të familjes kryesore, këshilltarët e tij janë burrat më të vjetër të familjeve të tjera.
Natyrisht që familja është e rëndësishme dhe e çmuar në të gjithë botën, por në këtë rast problemi është se te shqiptarët, historikisht, familja e zgjeruar patriarkale dhe fisi, kanë marrë gjithë përkushtimin e individit, duke mos lënë pothuajse fare hapësirë për një ideal që individi ta ndaja me pjesën tjetër të bashkësisë jashtë familjes dhe fisit. Kështu që individi ka qenë i angazhuar në nisma shoqërore jashtë familjes dhe fisit, jo sipas vullnetit të tij të lirë, por varësisht qëndrimit të të parit të familjes ose të fisit. Ismail Qemali e kishte të qartë se pa u kapërcyer kjo fazë e shoqërisë fisnore, shteti që ai themeloi nuk kishte shans që të zhvillohej si një shtet europian. Shqiptarët duhej të kalonin nga shoqëria e individëve fisnorë në Veri dhe farefisnorë në Jug në shoqërinë e individëve qytetarë. (Sa i përket pozitës juridike-shoqërore, jo se të gjithë shqiptarët do të bëheshin banorë të qyteteve dhe nuk do të kishte më fshatarë.) Kuptohet se meqenëse individi lindte i kapur në rrjetën e një organizimi të tillë fillestar shoqëror, ishte shumë e vështirë që ai të mendonte për kauza dhe interesa të tjera jashtë sferës familjare dhe fisnore. Kështu ishte në Veri dhe në Jug, përveç një shtrese të ngushtë shoqërore. Fisi, si në Veri ashtu dhe në Jug ka qenë një barrikadë e madhe kundër integrimit të shqiptarit në shoqëri, duke e penguar që të shndërrohej nga individ tribal në individ shoqëror. Për nga funksioni shoqëror fara në Jug përbënte të njëjtën lidhje për individin si fisi në Veri, ndonëse mes tyre kishte ndryshime. Studiuesi Oliver Jens Schmitt e ka parë saktë dallimin mes fisit në Gegëri dhe farës në Toskëri:
Në Jugun e Shqipërisë dhe në Epir, me pjesën e vet shqiptare, ortodokse e myslimane, d.m.th. në Labëri, me degëzimet deri në Sul në jug, në Myzeqe në veri, mbizotëronte një sistem me strukturë disi të ndryshme, ai i farave. Fara nuk përbëhet nga fiset, por nga gjini të pjesshme, që quhen fis. (në fakt quhen farëefis- N.K.) Këto gjini të pjesshme nuk e shohin prejardhjen e tyre shumë larg, e shumta vetëm katër breza, në krahasim me fiset e Veriut. Sado që e njohin një të parë të përbashkët, prapëseprapë përfytyrimi i një prejardhjeje të përbashkët ka rëndësi shumë të vogël.
Pavarësisht se fara në Jug përmban deri në katër breza, pra më pak se fisi në Veri, edhe ky numër brezash është i mjaftueshëm për të formuar një bashkësi të madh fisnore, që e ndryn individin në një grup hierarkik, që përbën ndërmjetësin mes tij dhe shoqërisë, duke e penguar të shndërrohet në një individ shoqëror i llojit të qytetarit të shoqërive perëndimore. Arsyeja kryesore e mbijetesës së organizimit fisnor në Shqipëri, si në Veri, ashtu dhe në Jug, ndonëse këtu në një formë më të moderuar, duke nisur që nga shekulli XIX, ishte se fisi përbënte një strukturë konvenuese me anë të së cilës siguroheshin privilegje pranë qeveritarëve osmanë. I pari i fisit dilte si interlokutor mes grupimit të tij dhe qeveritarëve osmanë, duke siguruar privilegje dhe benefite të ndryshme. Në Veri si i tillë dilte bajraktari, si kryetar i disa fiseve. Në Jug kreu i farefisit më të madh dhe më të fortë dilte automatikisht në të njëjtin rol si përfaqësuesi i një numri fshatrash, ku kishte ndikim për shkak të shtrirjes së farefisit dhe të lidhjeve që kishte me farefise të tjera për shkak të krushqive që kishte bërë. Meqenëse ky sistem ishte verifikuar që siguronte përfitime, të gjithë i bindeshin atij, dhe kështu sigurohej autoriteti i krerëve fisnorë. Individi e ndjente veten krejt të humbur jashtë këtij sistemi. Antropologu gjerman Walther Peinsipp, i cili qëndroi në Shqipëri gjatë Luftës së Dytë Botërore, për të studiuar të drejtën zakonore shqiptare, në librin e tij “Populli i shqipeve të malit: një kontribut në ‘arkeologjinë’ e drejtësisë dhe antropologjinë sociologjike të Ballkanit”, thotë për konceptin që kishte shqiptari i ndryrë brenda guaskës fisnore për ligjin dhe shtetin:
Nëse i prezantoheshe malësorit, menjëherë fillonin pyetjet mbi prejardhjen tënde. Ai nuk donte të dinte profesionin, rangun shoqëror apo bindjen politike. Nëse pyetjes së tij tipike “kush je e nga vjen?” i përgjigjeshme me një “unë jam nga Vjena”, pyetja tjetër do të ishte: “Sa fise jetojnë në këtë qytet të madh, sa vllazni ka fisi yt dhe kujt i përket ti? Kush të del zot ty?”
Ky shqiptar me të cilin bisedonte antropologu gjerman ishte një shqiptar i Veriut. Por edhe një fshatar shqiptar i Jugut, i cili ishte pjesë e një farefisi, kishte të njëjtën vetëdije, megjithëse bashkësia e tij fisnore ishte më e vogël se e bashkëkombësit të tij në Veri. Sa ka ndryshuar sot kjo gjendje? Logjikisht sot lidhjet fisnore duhet të qenë dobësuar, për shkak të lëvizjes së popullsisë nga fshati në qytet, emigrimit dhe faktorëve të tjerë të zhvillimit. Por duket se ka ndodhur e kundërta. Tregu i votave i krijuar nga partitë politike që blenë vota, në këmbim të privilegjeve të ndryshme, deri edhe të shpërblimeve të çastit, ka bërë që të fuqizohen lidhjet fisnore, si në Veri ashtu dhe në Jug, si dhe në kryeqytet. Anëtarët e një fisi vënë re se në qoftë se ata bashkohen duke ia lënë në dorë një të pari që të vendosë se për cilën parti do të shkojë vota e tyre, atëherë nga kjo gjë kanë përfitime më të mëdha se ç’do të kishin nëse do të hynin në marrëdhënie me partitë si individë të thjeshtë. Shpesh, në varësi të ndikimit, ky grupim zgjerohet edhe me familje apo me fise me të cilët fisi tjetër, më i fuqishëm, ka bërë krushqi. Kur krijohet një grup relativisht i madh votuesish, ai ka mundësi të lobojë për të kërkuar për anëtarët e tij benefite të ndryshme, si vende pune shtetërore, ndonjë tender të vogël, ose ndonjë punë me nënkontraktim, ndonjë lehtësim të detyrimeve fiskale, licenca për veprimtari tregtare të ndryshme, lehtësim të dënimit për ndonjë anëtar të fisit që është marrë me veprimtari kriminale etj. Në thelb është i njëjti fenomen si në rastin e marrëdhënieve të fisit me qeveritarët osmanë. Dhe rezultati është i njëjti, fisi e farefisi bëhen barrierë për ndërtimin e shoqërisë, sipas modelit bashkëkohor europian, si bashkim i individëve qytetarë me liri e të drejta. Individi mendon gjithmonë e më tepër se i del më mirë që të shtrëngojë radhët brenda fisit. Shoqëria mbetet një koncept i mjegullt, që nuk sjell asnjë përfitim konkret.
Meqenëse ky sistem fisnor i ringjallur sjell përfitime, kjo është një nxitje që edhe banori i qyteteve t’i forcojë lidhjet fisnore të dobësuara, duke shpejtuar t’i bashkohet grupit. Familja qytetare, e shkëputur nga organizimi fisnor, bëhet kështu përsëri pjesë e sistemit fisnor. Dikur një studiues shqiptar me origjinë nga Jugu, profesor Eqrem Çabej vinte re se në qytete, familja kishte zëvendësuar fisin:
Në lëmë sociale themelin e qendrës e jetës shqiptare e përbën familja e madhe. Shqiptari është për gjithë jetën e tij përhera i lidhur me të. Kjo lidhje patriarkale ekziston jo vetëm për katundarin, por edhe për banorët e qytetit. C’ është për malësorin fisi dhe familja e madhe është për qytetarin familja. Është qëllimi i gjithkujt që përpiqet për nderin dhe mbrothësinë e njerëzve të vet. Me këtë lidhet malli i tokës që e shquan këtë popull si gjithë popujt malësorë. Dëshira për shtegtim dhe malli i tokës bashkohen te shqiptari në mënyrë të çuditshme.
Në kohën që Eqrem Çabeji shkruante kështu, në periudhën mes dy luftërave botërore, qytetet përfshinin jo më tepër se 10-15% të popullsisë së vendit. Sot popullsia qytetare përbën gjysmën e popullsisë së vendit. Por me gjithë rritjen e popullsisë qytetare, procesi i diferencimit fisnor dhe farefisnor të popullsisë nuk ka ecur përpara, por mbrapa. Familja qytetare është rikthyer që të orientohet fort te fisi, për shkak të interesave që kanë të bëjnë me marrjen e përfitimeve në tregun e votave. Nëse nuk mund të thuhet në çdo rast se fisi është bërë qeliza politike e jetës shoqërore në Shqipëri, në qytetet kjo gjë mund të thuhet në çdo rast për familjen e gjerë. Tregu i votave i krijuar nga partitë politike ka rikrijuar atë realitet që e përshkruan antropologu gjerman Walther Peinsipp, i cili qëndroi në Shqipëri gjatë Luftës së Dytë Botërore, për të studiuar të drejtën zakonore shqiptare:
Familja ishte në kuptimin e plotë të fjalës “qeliza” politike dhe juridike e rendit shoqëror. Individi nuk vlente asgjë pa familjen e tij dhe ai i detyrohej asaj deri në ditën e fundit të jetës, edhe sikur të bëhej njëqind vjeç. Ajo që fitonte një individ ishte e gjithë familjes. Nëse dikush korrte sukses në jetë, lavdia binte në radhë të parë mbi familjen dhe atëherë thuhej: “Personi x nga dera y është një hero”. Nëse dikush u binte ndesh normave ligjore, për shembull bënte një vrasje, atëherë familja e tij përgjigjej bashkë me të. Mbartës i bindjes politike nuk ishte një pjesëtar i familjes, por e gjithë familja, e cila përfaqësohej nga krerët e saj. Për këtë arsye, në postet e ndryshme nuk emërohej ose zgjidhej një individ, por ato u jepeshin krerëve dhe kryepleqve në familje dhe ky post trashëgohej. Pra këta njerëz lindnin me një post, apo gradë të caktuar.
Në qoftë se ky antropolog gjerman do të shikonte Shqipërinë e sotme, ai do të habitej se sa shumë ngjashmëri do të gjente. Edhe sot një pjesë e madhe e posteve politike dhe shtetërore, në nivel qendror dhe lokal, jepen jo për shkak të meritave të individëve, por për shkak të mbiemrave që ata kanë dhe që iu përkasin familjeve dhe fiseve të njohur që kanë mbajtur tradicionalisht poste. Pavarësisht nëse individi ka merita ose jo, ai kandidohet nga partia për deputet apo kryetar bashkie për shkak të mbiemrit që mban, si dhe merr një post në nivel qendror për shkak të mbiemrit që mban. Dhe kështu vazhdon zinxhir shpërndarja e posteve sipas influencës fisnore në shkallët më të ulëta të qeverisjes qendrore dhe lokale. Faik Konica te libri “Shqipëria-kopshti shkëmbor i Evropës Juglindore”, ka arritur deri atje sa të thotë se familja për shqiptarin zëvendëson shtetin:
Një anë tjetër e karakterit shqiptar është përkushtimi i thellë i një njeriu ndaj prindërve dhe familjes. Kjo ndjenjë e natyrshme, si kudo gjetkë, merr një formë më të mprehtë në Shqipëri, ku familja është një njësi shoqërore që në një shkallë më të gjerë zë vendin e shtetit në mendimin e njerëzve. Fëmijët rriten me traditat pak a shumë patriarkale për të respektuar më të mëdhenjtë e mbi të gjithë babanë, fjala e të cilit sa të jetë gjallë është ligj brenda caqeve të familjes. Ndërsa kur vdes babai, autoritetin e të zotit të shtëpisë e merr mashkulli më i moshuar i familjes.
Na pëlqen ose jo, këto fjalë të Konicës janë shumë aktuale në Shqipërinë e sotme. Shoqëria shqiptare është akoma shumë larg kalimit të fazës fisnore dhe familjare në politikë dhe në qeverisje.
Pikërisht sepse shqiptari nuk e kapërcente dot dhe në shumë pikëpamje nuk e kapërcen dot akoma stadin nga individi fisnor në individin shoqëror, qytetar, vihej re ai fenomen grotesk që Noli e përshkruante në 1931 në gazetën “Republika”, që dilte në Boston:
Në Shqipëri kemi me mijëra Don Kishotër, reaksionarë të padjallëzuar që përpiqen ta kthejnë rrotën e historisë prapa, njerëz që rrojnë me përrallat dhe fantazmat e patriarkalizmës dhe feodalizmës orientale. Këta reaksionarë janë komikë se të bëjnë të qeshësh me prapambetjen e tyre, por janë dhe tragjikë sepse sakrifikohen për ato përralla dhe për ato fantazma, tamam si Don Kishoti. Faji i tyre, si edhe faji i Don Kishotit, është që kanë lindur tepër vonë, kur u shkoi koha, që kanë mbetur tepër prapa në një botë që ka vajtur tepër përpara. Don Kishoti vdiq ashtu si rroi, si kalorës i Kohës së Mesme i arratisur në kohën moderne. A do të vdesin kështu edhe shqiptarët? Ja tragjedia e Shqipërisë me shqiptarët e prapambetur. Nga kjo vdekje tragjike përpiqemi ta shpëtojmë Shqipërinë, dyke e modernizuar.
Pikërisht te kjo krizë e njeriut shqiptar, i cili nuk arrinte ta bënte shndërrimin e domosdoshëm nga individi fisnor në individin shoqëror qytetar duhet parë shkaku i asaj krize të besimit për të cilën flet Midhat Frashëri në shkrimin e tij “Një shpullë diplomatike”, të botuar te revista “Hylli i Dritës” në 1923:
Duke kuvenduar me një përfaqësues të huaj në Tiranë, një diplomat që ka filluar të studiojë vendin tonë, më tha këto fjalë:
-Kam vënë re këtu në Shqipëri një mosbesim të madh. Shumë njerëz vijnë dhe më pyesin se a do të mundë me jetue kjo Shqipëri dhe a ka jetë e përmirësim?!
Vullneti dhe dëshira për me rrnue është kushti i parë i jetesës, shenja më e fortë që gjallesa është e zonja me e ruejt jetën dhe me e largue vdekjen. Dëshprimi fillon te ai që i është prerë cdo fuqi, që e pret dhe dëshiron vetë vdekjen. Kështu takon me ata që janë ngrirë prej të ftohtit, me ata që një lëngatë e gjatë u ka vdirë cdo fuqi. I riu, i fuqishmi e dron vdekjen, e lufton, e dëbon, se e di që do të dalë fitimtar. Dëshiri për rrojtje dhe përpjekja që bën gjëja e gjallë, është kriteri i jetës dhe garantija e saj.
Mungesa e vetëbesimit që kishte vënë re te shqiptarët e kohës ky diplomat i huaj perëndimor ishte mungesa e vetëbesimit të individit fisnor, të gjendur në letër në pozitën e individit shoqëror qytetar, një realitet që ai nuk e kuptonte fare. Kjo krizë besimi vërehet edhe sot e kësaj dite në Shqipëri. Si pasojë shqiptarët akoma nuk kanë arritur që të ndërtojnë një shoqëri, në kuptimin që të gjithë individët, ose pjesa më e madhe e tyre, të jenë të vetëdijshëm se janë anëtarë të një shoqërie. Në radhë të parë atyre u mungon kultura e nevojshme që duhet të ketë individi për të qenë pjesë e një shoqërie në kuptim europian. Madje u mungon edhe njohja e termave “kulturë” dhe “shoqëri”, në atë kuptim që thotë sociologu Anthony Giddens:
“Kultura” si koncept dallohet nga “shoqëria” por midis dy nocioneve ka lidhje të afërta. “Shoqëria” është sistemi i marrëdhënieve reciproke që lidhin me njëri-tjetrin individët e së njëjtës kulturë. Asnjë kulturë nuk mund të ekzistojë pa një shoqëri. Por po ashtu asnjë shoqëri nuk mund të ekzistojë pa një kulturë. Pa “kulturë” ne as do të quheshim njerëz në kuptimin që e përdorim këtë term.
Këtu vlen të kujtohet se 90 vjet më parë ishte Branko Merxhani ai që, duke zotëruar arritjet më të mira të sociologjisë dhe antropologjisë, iu fliste shqiptarëve për konceptet “kulturë” dhe “shoqëri”, si ky autor britanik, bashkëkohës i yni sot. Shqiptarëve të sotëm iu duhet akoma të punojnë për të krijuar, apo në rastin më të mirë për të përsosur kulturën e tyre, por edhe për të ndërtuar shoqërinë e tyre. E meqenëse kultura dhe shoqëria janë mes tyre në atë lidhje që thotë Giddens, pra që nuk ka shoqëri pa kulturë dhe e kundërta, nuk ka kulturë pa shoqëri, shumëkush mund të thotë se jemi në një dilemë të madhe. Pra nuk mund të themi me siguri nëse kultura është “veza” që do të bëjë “pulën”, pra shoqërinë, apo e kundërta, shoqëria është “veza” që do të bëjë “pulën”, domethënë kulturën. Në çdo rast, më e lehtë është t’ia nisësh nga kultura, ndonëse arritjet janë më të vështira. Individi i kulturuar e ka më të lehtë të ndërtojë shoqërinë e kërkuar, se ç’do ta kishte individi me kulturë të mangët që të ndërtonte këtë shoqëri.
